Historia zespołu Dworu Starościńskiego

Zespół Dworu Starościńskiego na przestrzeni dziejów.

Historia zespołu Dworu Starościńskiego (zwanego również zamkiem) sięga pierwszej połowy XVI wieku. W 1524 r. po niszczącym najeździe tatarskim, król Zygmunt I Stary dokonał II lokacji miasta, przenosząc je znad Sanu (Stare Miasto) w bardziej obronne miejsce na wzgórzu, otoczonym wąwozem i bagiennym terenem doliny nadsańskiej. Ówczesny starosta leżajski, kanclerz wielki koronny Krzysztof Szydłowiecki wzniósł tam w latach 1524 – 32 okazały zespół  rezydencjalno–obronny.

Pierwotny drewniany dwór  składał się z domu starosty, odrębnego domu dla służby, licznych zabudowań gospodarczych: piekarni, browaru, słodowni, stajni, piwnic. Były tu także łazienki i więzienie starościńskie. Całość otoczono wałami ziemnymi, na których postawiono parkan pokryty gontem. W obwodzie obwarowań znajdowała się drewniana, trzypiętrowa wieża, pełniąca zarówno funkcje obronne, jak i gospodarcze, była też brama i cztery furty. Całość obiektu starościńskiego sprawiała wrażenie imponujące, a wyposażenie wnętrz mieszkalnych (szklane okna, piece kaflowe, różne sprzęty) świadczyło o dużej zamożności użytkowników. Wraz z wybudowanym początkiem XVII w. murowanym kościołem farnym spełniał on ważną rolę w systemie obronnym miasta

W 1609 r. Leżajsk i dwór złupił słynny warchoł, właściciel Łańcuta - Stanisław Stadnicki, zwany Diabłem Łańcuckim. Najechał on miasto w czasie toczonej latami, wyniszczającej prywatnej wojny ze starostą leżajskim - Łukaszem Opalińskim. W czasach „ potopu ” w latach 1656 - 1657 roku Dwór Starościński został najpierw zniszczony przez przechodzącą przez Leżajsk armię szwedzką Karola X Gustawa, a następnie spalony  przez wojska księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego. Lustracja starostwa z 1664 r. wzmiankuje o odbudowie podjętej po zniszczeniach.  Najazd tatarski w 1672 r. i przemarsze wojsk w czasie trzeciej wojny północnej na początku XVIII wieku również prawdopodobnie przyczyniły się do popadania kompleksu w ruinę, zwłaszcza, że kolejni starostowie z rodziny Potockich (od 1655 r.) nie przemieszkiwali tam, wybierając pobliski Tarnawiec. Ze sporządzonego w 1759 r. inwentarza starostwa leżajskiego wynika, iż zamek położony był w pewnej odległości od skarpy wschodniej i frontem zwrócony od strony zachodniej. Na dziedzińcu przed zamkiem były dwie oficyny, kuchnia i studnia.                                 

Obecny murowany dwór wraz z czterema oficynami został  zbudowany w latach 1760- 1770  dla ostatniego starosty leżajskiego, krajczego koronnego  Józefa Potockiego. Budynek główny jest parterowy, założony na planie wydłużonego prostokąta, z piętrowymi facjatkami nad częścią środkową. Od strony płn. i płd. dobudówki z 1933 r. Posiada dwukondygnacyjne, murowane piwnice  sklepione kolebkowo, dostępne spoza dworu od strony płd. wsch. Oficyna pn. -wsch. założona na planie prostokąta z przybudówkami z XX w. Oficyna płd.-wsch. jest najstarsza, wybudowana po 1664 r., przebudowana w latach 1760 – 1770, była to zapewne dawna kuchnia, wzniesiona częściowo na piwnicach z XVII w. sklepionych kolebkowo. Od wschodu przybudówka  z początku XIX w. Ponownie przebudowana
i remontowana w latach 1933 i 1958.  Oficyna pn.- zach.  na planie prostokąta z dobudówką od północy. Oficyna pd.- zach. na planie prostokąta, przebudowana w 1933 r., remontowana w 1958 r.

W latach 1773 – 1819 cały kompleks był własnością Skarbu Kameralnego Austrii, a następnie hr. Wojciecha Miera, który zakupił w wyniku licytacji całe dobra leżajskie. Nie mieszkał w dworze, gdyż wybudował 200 m na zachód od niego klasycystyczny pałac.
W wyniku układu o dożywocie, który Mier w 1831 r. zawarł z hr. Alfredem I Potockim wszedł on w skład Ordynacji Łańcuckiej. W 1922 r. kompleks dworski został wynajęty nieodpłatnie przez magistrat Leżajska od hr. Alfreda III Potockiego na potrzeby utworzonego w 1912 r. Miejskiego Gimnazjum Realnego, które od 1926 r. nosiło nazwę Państwowe Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego. W latach 1932 – 1933 władze miasta sfinalizowały odkupienie części zespołu tj. zamku, oficyny płn.- wsch. i płd.-wsch. wraz z dziedzińcem za kwotę 8250 dolarów i przebudowały do potrzeb szkoły. Tytułem czynszu dzierżawnego Kuratorium Oświaty wpłacało do Kasy Miejskiej symboliczną złotówkę. Oficynę płn.–zach. nabył natomiast dr Adam Lewinter za kwotę 2500 dolarów i dobudował do niej piętrową część mieszkalną. Od poł. lat 30. mieściła się w nim apteka. W oficynie płd.-zach. mieściła się składnica kolek rolniczych oraz sklep. Część wzgórza od ul. Podzamcze (dzisiaj 28 Maja) kupił Kelman Spatz również za 2500 dolarów i wybudował tam dom drewniany.

W czasie II wojny światowej oddziały okupacyjne wojsk niemieckich w 1939 r. zdemolowały budynki ówczesnego liceum i gimnazjum w Leżajsku. Pomoce naukowe zniszczyły, a po części wywiozły do Opola. Budynki szkolne zajęła następnie niemiecka firma transportowa „Gebauer”.  Po wojnie zespół Dworu Starościńskiego ponownie pełnił funkcję szkoły – mieściło się tutaj Liceum Ogólnokształcące (do 1974 r.) i Szkoła Podstawowa nr 4 (do 2001 r.).

W 2004 r. zespół Dworu Starościńskiego został przejęty od Gminy Miasta Leżajska przez Starostwo Powiatowe w Leżajsku z przeznaczeniem na muzeum regionalne. Cały obiekt poddany został gruntownej rewaloryzacji – dzięki m.in.  funduszom z UE – i 1 stycznia 2008 r. Muzeum Ziemi Leżajskiej otworzyło swoje podwoje dla zwiedzających.
W budynku głównym na parterze mieszczą się: punkt kasowo–informacyjny, biblioteka muzealna, sala wystaw czasowych i reprezentacyjna Sala Konferencyjna. Na piętrze ulokowane są wystawy stałe: Historyczna Miasta i Regionu, Etnograficzno–Zabawkarska oraz salonik mieszczański utrzymany w stylu eklektycznym lat 20. XX w. W oficynie płn.-wsch. mieści się stała wystawa Browarnictwa Leżajskiego. Oficyna płd.-wsch. to budynek administracji Muzeum, zaś w oficynie płn.-zach. znajduje się warsztat wyrobu tradycyjnych zabawek drewnianych oraz sala wystaw czasowych.  Na placu muzealnym po stronie południowej uwagę przykuwa obelisk – Pomnik Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej 1940 r. i Katastrofy Smoleńskiej 2010 r. oraz „Dąb Katyński” posadzony ku czci kpt. Jana Filipa. Fontanna, Park Zabawek Leżajskich, kopuły kadzi browarniczych i poletko chmielowe położone wśród stylowego założenia ogrodowego z ławkami dopełniają wystrój tego historycznego zespołu dworskiego.